Cá thuần dưỡng là cá đá đuôi ngắn, cá đá đuôi dài và toàn bộ betta cảnh hiện đại. Chúng có nguồn gốc từ cá betta hoang dã và được một số người gọi là
Betta splendens. Vấn đề là bên cạnh
Betta splendens còn có nhiều loài tương tự khác như
Betta imbellis và
Betta smaragdina, chúng làm thành một nhóm gọi là nhóm
splendens và điều gì có thể đảm bảo rằng người ta không lai tạp các loài với nhau trong suốt quá trình phát triển của cá betta thuần dưỡng. Hy vọng rằng bài phân tích dưới đây sẽ làm sáng tỏ vấn đề trên.
Lịch sử phát hiện về cá betta
Vào năm 1840, bác sĩ Theodor Cantor, thuộc cơ quan y tế Bengal, viếng thăm Thái Lan và được vua Thái Lan tặng rất nhiều cá đá. Năm 1849, vị bác sĩ đăng một bài viết về loài cá xinh đẹp mà mình rất hâm mộ này và gọi chúng là
Macropodus pugnax. Hơn nửa thế kỷ sau, vào năm 1909, nhà ngư loại học Tate Regan phát hiện ra rằng Cantor đã nhầm lẫn bởi vì loài
pugnax vốn được định nghĩa là loài cá ở đảo Penang, Malaysia với loài này là hai loài khác nhau. Regan bèn đặt cho loài cá đá của Cantor một cái tên mới mà ngày nay nó trở nên rất quen thuộc
Betta splendens. “Betta” là từ viết tắt tên gọi địa phương của loài cá này “ikan bettah” nghĩa là “chiến binh”, có lẽ vào thời đó nó phổ biến hơn tên gọi thông dụng vào ngày nay là “plakat”. Còn “splendens” theo tiếng Latin nghĩa là “rực rỡ”.
Tới đây tôi xin có một lưu ý nhỏ, những cá thể mà bác sĩ Cantor nhận từ vua Thái Lan có nhiều khả năng là cá thuần dưỡng tức cá đá Xiêm trong khi loài cá mà Regan đề cập là cá hoang dã. Công trình nghiên cứu của ông mang tựa đề Họ cá rô châu Á (The Asiatic fishes of the family Anabantidae. Proc. Zool. Soc. Lond. 767-787) xuất bản năm 1910 ghi rõ địa bàn thu thập mẫu vật ở lưu vực sông Mae Nam (hay Chao Phraya), Thái Lan. Như vậy,
Betta splendens vốn là tên dùng để gọi loài cá betta hoang dã.
Những con cá betta cảnh đuôi dài đầu tiên được nhập vào nước Mỹ từ năm 1927. Sự kiện này được ghi nhận bởi Frank Locke ở San Francisco và tiến sĩ Hugh Smith ở Bảo tàng Tự nhiên Hoa Kỳ. Những con cá cảnh đuôi dài đầu tiên có thân màu thịt và vây đỏ tươi, vì thế Frank Locke cho rằng đấy là một loài mới và đặt tên cho chúng là
Betta cambodia (vì người ta cho rằng chúng có xuất xứ từ... Campuchia, có lẽ đó là một sự nhầm lẫn!). Sau đó khi mà đủ loại màu ở sắc ở cá betta xuất hiện trên thị trường thì người ta cũng đặt cho chúng rất nhiều tên khoa học khác như
Betta rubra (đỏ),
Betta viridens (xanh lục),
Betta cyana (xanh dương)… Tuy những con cá đầu tiên du nhập vào nước Mỹ là cá thuần dưỡng nhưng trong bài tìm hiểu về các tài liệu xưa liên quan cá betta, tiến sĩ Gene Lucas nhấn mạnh rằng trước đó (năm 1927), người ta đã biết đến loài cá
Betta splendens hoang dã có lẽ là qua công trình của Regan.
Vậy đâu là thời điểm mà người ta xác lập mối liên hệ giữa cá betta thuần dưỡng với betta hoang dã (tức
Betta splendens). Cũng theo tiến sĩ Lucas, trong một bài viết trên tờ Aquatic Life, số tháng 2 năm 1929, tiến sĩ George Mayers, một nhà ngư loại học nổi tiếng vào thời đó, đã chỉ ra rằng tất cả cá betta trên thị trường chỉ là các biến thể của loài
Betta splendens mà thôi. Các tên khoa học được đặt cho chúng trước đó đều không chính xác và không còn được áp dụng cho cá thuần dưỡng nữa, chỉ duy nhất từ “cambodian” vẫn còn được sử dụng ngày nay để gọi dòng cá betta với thân màu thịt và vây đỏ.
Tới đây xin lưu ý rằng
Betta splendens là loài cá hoang dã duy nhất thuộc nhóm splendens (splendens complex) được biết đến vào thời điểm đó tại Thái Lan cho nên việc tiến sĩ Mayers đồng nhất cá betta thuần dưỡng với
Betta splendens là điều hiển nhiên. Và thực tế này được duy trì trong một thời gian dài gần nửa thế kỷ.
