Các màu đồng và metallic rất phổ biến và thực sự chinh phục giới chơi cá betta. Tuy nhiên, có rất nhiều câu hỏi cần được giải đáp về những màu “mới” này. Ở đây, tôi sẽ tìm hiểu cặn kẽ xem làm thế nào mà chúng được tạo ra, màu metallic là gì và cơ chế di truyền của chúng ra sao.
Màu metallic hình thành thông qua việc lai tạo cá thuần dưỡng với cá hoang dã như Betta imbellis, Betta smaragdina và Betta sp. Mahachai. Bẩm sinh, những loài cá này có rất nhiều màu ánh kim trên vảy, có lẽ là để thích nghi với môi trường nước đục nơi địa bàn sinh sống tự nhiên của chúng. Bởi vì cá hoang dã rất dễ lai tạp với nhau nên nhiều người cho rằng chúng chẳng qua chỉ là những dòng địa phương của cùng một loài mà thôi. Cũng tương tự như sự khác biệt giữa người châu Á và châu Âu, tuy bề ngoài khác nhau nhưng vẫn thuộc về cùng một loài.
Nhưng việc lai cá thuần dưỡng với cá hoang dã có mới mẻ hay không? Câu trả lời là không. Kiểu lai này đã được thực hiện tại châu Á từ rất lâu rồi. Trong nhiều thế hệ, người Thái cố gắng cải thiện dòng cá betta của mình với mục đích tạo ra dòng cá đá thiện chiến. Nhưng bằng chứng về kiểu lai tạo này bên ngoài cộng đồng cá đá cũng được tìm thấy trong hàng loạt quyển sách nổi tiếng. Ví dụ như, trong các sách của Walt Maurus (1981) và Hans Gonella & Rajiv Massilamoni (1997), cả hai đều trưng hình cá lai giữa betta đuôi dài với imbellis.
Logic của vấn đề dẫn chúng ta đến câu hỏi thứ hai: nếu kiểu lai này không mới mẻ gì vậy tại sao phải rất lâu chúng ta mới thấy dòng cá màu đồng và metallic xuất hiện trong giới nuôi cá betta? Không dễ trả lời câu hỏi này nhưng có lẽ trước đây cộng đồng nuôi cá betta không thực sự thích thú hay sẵn sàng với kiểu lai tạo này và họ cũng không nhận thấy tiềm năng của nó. Khoảng những năm 2003-2003, những nhà lai tạo châu Á bắt đầu rao bán cá imbellis màu đồng trên mạng Aquabid. Những con cá này được tạo ra qua quá trình lai tuyển chọn và tạo ra một cơn sốt về cá màu đồng và metllic trên toàn thế giới như chúng ta thấy ngày nay.
Khi lai cá này với dòng cá đuôi dài, những con cá imbellis màu đồng đuôi delta sẽ xuất hiện không lâu sau đó. Lai tiếp cá này với cá halfmoon ánh kim (xanh dương, xanh lục và xanh thép) sẽ tạo ra cá xanh dương metallic. Với những cách lai tạo ở trên, bầy cá con sẽ dính chút màu đỏ. Tiếp tục tuyển chọn cả về màu sắc lẫn vây để cuối cùng tạo ra cá halfmoon metallic không dính màu đỏ.
Lai cá mang gen màu đồng với cá xanh ngọc, xanh thép và xanh dương thuần sẽ tạo ra dòng cá mới: mask (mặt nạ). Cá ánh kim bình thường có đầu màu đen. Lai chúng với cá màu đồng sẽ làm màu sắc lan tới vùng đầu và mặt của cá. Hiện tại người ta đã phát hiện ra rằng gen metallic và gen mask là hai gen khác nhau và hoạt động một cách độc lập.
Bằng việc lai tuyển chọn, người ta có thể tạo ra cá xanh ngọc, xanh thép và xanh dương mask lẫn cá metallic đầu đen. Cần phải nhấn mạnh ở đây là rất khó để loại bỏ hoàn toàn gen mask. Đặc điểm mask một phần và dính màu ở miệng có thể duy trì sau nhiều thế hệ.
Điều gì tạo nên màu ánh kim metallic ở cấp độ cấu trúc?
Hầu hết các nhà lai tạo cá betta đều quen thuộc với ba loại màu ánh kim: xanh dương, xanh ngọc và xanh thép. Những màu này được tạo ra từ sự phản chiếu ánh sáng của lớp tinh thể hiện diện trong các tế bào bề mặt gọi là tế bào ánh kim (iridophore). Những màu này được gọi là màu cấu trúc để phân biệt với các màu được tạo ra bởi sắc tố (như đỏ và đen). Gần đây, tiến sĩ Rosalyn Upson phát hiện rằng cá Betta imbellis cũng như betta màu đồng và metallic chứa những tế bào ánh kim mà chúng phản chiếu toàn thể phổ ánh sáng khả kiến (bước sóng từ vàng đến vàng-xanh lục) và do đó chúng được xếp vào loại màu ánh kim “mới”.
Gen metallic di truyền như thế nào?
Để nghiên cứu về vấn đề này, tôi dùng ký hiệu dấu “+” đối với gen metallic và “nm” đối với gen non-metallic tức gen bình thường không có metallic. Nên nhớ rằng cá luôn có hai phiên bản (tức alen) cho mỗi gen, vì vậy chúng có các kiểu kết hợp như sau:
1 - đồng hợp tử của gen non-metallic: nmnm
2- Dị hợp tử của gen metallic: +nm
3- Đồng hợp tử của gen metallic: ++
Từ thực tế rằng cá hoang dã mang gen + cho thấy gen non-metallic (nm) phải được phát triển từ cá hoang dã (gen +) qua hàng thế kỷ thuần dưỡng bằng cách lai tuyển chọn. Tiến sĩ Leo Buss phát biểu rằng gen metallic là gen trội. Điều này có nghĩa là chỉ cần một alen metallic cũng đủ để tạo ra cá metallic. Nhưng bạn nên nhớ rằng không phải lúc nào người ta cũng nhận ra cá metallic bằng mắt thường, trường hợp đó cần phải có kính hiển vi để quan sát cho chính xác.
Sau đây là hàng loạt ví dụ mô tả cách thức di truyền của gen metallic bằng việc kết hợp với các gen màu xanh quen thuộc.
Màu metallic nền xanh ngọc (green/turquoise)
Màu xanh ngọc ký hiệu bởi: BlBl nmnm
Màu xanh ngọc mang gen metallic (metallic dị hợp tử) ký hiệu bởi: BlBl +nm
Đồng hợp tử xanh ngọc metallic (xanh lục metallic) ký hiệu bởi: BlBl ++
Xanh ngọc x xanh ngọc = 100% xanh ngọc (BlBl nmnm)
Xanh ngọc metallic x xanh ngọc metallic = 100% xanh ngọc metallic (BlBl ++)
Xanh ngọc metallic x xanh ngọc = 100% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm)
Xanh ngọc metallic x xanh ngọc metallic dị hợp tử = 50% xanh ngọc metallic (BlBl ++) x 50% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm)
Xanh ngọc metallic dị hợp tử x xanh ngọc metallic dị hợp tử = 25% xanh ngọc (BlBl nmnm), 50% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm) và 25% xanh ngọc metallic (BlBl ++)
Xanh ngọc metallic dị hợp tử x xanh ngọc = 50% xanh ngọc (BlBl nmnm) và 50% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm)
Màu metallic nền xanh thép (steel blue)
Màu xanh thép ký hiệu bởi: blbl nmnm
Màu xanh thép mang gen metallic (metallic dị hợp tử) ký hiệu bởi: blbl +nm
Đồng hợp tử xanh thép metallic (màu đồng) ký hiệu bởi: blbl ++
Xanh thép x xanh thép = 100% xanh thép (blbl nmnm)
Màu đồng x màu đồng = 100% màu đồng (blbl ++)
Màu đồng x xanh thép = 100% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm)
Màu đồng x xanh thép metallic dị hợp tử = 50% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm), 50% màu đồng (blbl ++)
Xanh thép metallic dị hợp tử x xanh thép = 50% xanh thép (blbl nmnm), 50% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm)
Màu metallic nền xanh dương (royal blue)
Màu xanh dương ký hiệu bởi: Blbl nmnm
Màu xanh dương mang gen metallic (metallic dị hợp tử) ký hiệu bởi: Blbl +nm
Đồng hợp tử xanh dương metallic (xanh dương metallic) ký hiệu bởi: Blbl ++
Xanh dương x Xanh dương = 100% xanh dương (Blbl nmnm)
Xanh dương metallic x xanh dương metallic = 100% xanh dương metallic (Blbl ++)
Xanh dương metallic x xanh dương = 100% xanh dương metallic dị hợp tử (Blbl +nm)
Xanh dương metallic x xanh dương metallic dị hợp tử = 12.5% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm), 12.5% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm), 25% xanh dương metallic dị hợp tử (Blbl +nm), 12.5% xanh ngọc metallic (BlBl ++), 12.5% màu đồng (blbl ++) và 25% xanh dương metallic (Blbl ++)
Xanh dương x xanh dương metallic dị hợp tử = 12.5% xanh thép (blbl +nm), 25% xanh dương (Blbl nmnm), 12.5% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm), 12.5% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm) và 25% xanh dương metallic dị hợp tử (Blbl +nm)
Màu metallic hình thành thông qua việc lai tạo cá thuần dưỡng với cá hoang dã như Betta imbellis, Betta smaragdina và Betta sp. Mahachai. Bẩm sinh, những loài cá này có rất nhiều màu ánh kim trên vảy, có lẽ là để thích nghi với môi trường nước đục nơi địa bàn sinh sống tự nhiên của chúng. Bởi vì cá hoang dã rất dễ lai tạp với nhau nên nhiều người cho rằng chúng chẳng qua chỉ là những dòng địa phương của cùng một loài mà thôi. Cũng tương tự như sự khác biệt giữa người châu Á và châu Âu, tuy bề ngoài khác nhau nhưng vẫn thuộc về cùng một loài.
 |
| Betta splendens (hoang dã) và Betta imbellis (hoang dã) |
 |
| Betta smaragdina (hoang dã) và Betta sp. Mahachai (hoang dã) |
 |
| Cá lai giữa betta thuần dưỡng và Betta imbellis. |
Khi lai cá này với dòng cá đuôi dài, những con cá imbellis màu đồng đuôi delta sẽ xuất hiện không lâu sau đó. Lai tiếp cá này với cá halfmoon ánh kim (xanh dương, xanh lục và xanh thép) sẽ tạo ra cá xanh dương metallic. Với những cách lai tạo ở trên, bầy cá con sẽ dính chút màu đỏ. Tiếp tục tuyển chọn cả về màu sắc lẫn vây để cuối cùng tạo ra cá halfmoon metallic không dính màu đỏ.
Lai cá mang gen màu đồng với cá xanh ngọc, xanh thép và xanh dương thuần sẽ tạo ra dòng cá mới: mask (mặt nạ). Cá ánh kim bình thường có đầu màu đen. Lai chúng với cá màu đồng sẽ làm màu sắc lan tới vùng đầu và mặt của cá. Hiện tại người ta đã phát hiện ra rằng gen metallic và gen mask là hai gen khác nhau và hoạt động một cách độc lập.
 |
| Imbellis màu đồng. |
 |
| (Trái) cá mái màu đồng/vàng kim biểu hiện mask một phần và dính màu ở miệng. (Phải) cá đực xanh metallic mask toàn thân. |
Hầu hết các nhà lai tạo cá betta đều quen thuộc với ba loại màu ánh kim: xanh dương, xanh ngọc và xanh thép. Những màu này được tạo ra từ sự phản chiếu ánh sáng của lớp tinh thể hiện diện trong các tế bào bề mặt gọi là tế bào ánh kim (iridophore). Những màu này được gọi là màu cấu trúc để phân biệt với các màu được tạo ra bởi sắc tố (như đỏ và đen). Gần đây, tiến sĩ Rosalyn Upson phát hiện rằng cá Betta imbellis cũng như betta màu đồng và metallic chứa những tế bào ánh kim mà chúng phản chiếu toàn thể phổ ánh sáng khả kiến (bước sóng từ vàng đến vàng-xanh lục) và do đó chúng được xếp vào loại màu ánh kim “mới”.
Gen metallic di truyền như thế nào?
Để nghiên cứu về vấn đề này, tôi dùng ký hiệu dấu “+” đối với gen metallic và “nm” đối với gen non-metallic tức gen bình thường không có metallic. Nên nhớ rằng cá luôn có hai phiên bản (tức alen) cho mỗi gen, vì vậy chúng có các kiểu kết hợp như sau:
1 - đồng hợp tử của gen non-metallic: nmnm
2- Dị hợp tử của gen metallic: +nm
3- Đồng hợp tử của gen metallic: ++
Từ thực tế rằng cá hoang dã mang gen + cho thấy gen non-metallic (nm) phải được phát triển từ cá hoang dã (gen +) qua hàng thế kỷ thuần dưỡng bằng cách lai tuyển chọn. Tiến sĩ Leo Buss phát biểu rằng gen metallic là gen trội. Điều này có nghĩa là chỉ cần một alen metallic cũng đủ để tạo ra cá metallic. Nhưng bạn nên nhớ rằng không phải lúc nào người ta cũng nhận ra cá metallic bằng mắt thường, trường hợp đó cần phải có kính hiển vi để quan sát cho chính xác.
Sau đây là hàng loạt ví dụ mô tả cách thức di truyền của gen metallic bằng việc kết hợp với các gen màu xanh quen thuộc.
Màu metallic nền xanh ngọc (green/turquoise)
Màu xanh ngọc ký hiệu bởi: BlBl nmnm
Màu xanh ngọc mang gen metallic (metallic dị hợp tử) ký hiệu bởi: BlBl +nm
Đồng hợp tử xanh ngọc metallic (xanh lục metallic) ký hiệu bởi: BlBl ++
Xanh ngọc x xanh ngọc = 100% xanh ngọc (BlBl nmnm)
Xanh ngọc metallic x xanh ngọc metallic = 100% xanh ngọc metallic (BlBl ++)
Xanh ngọc metallic x xanh ngọc = 100% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm)
Xanh ngọc metallic x xanh ngọc metallic dị hợp tử = 50% xanh ngọc metallic (BlBl ++) x 50% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm)
Xanh ngọc metallic dị hợp tử x xanh ngọc metallic dị hợp tử = 25% xanh ngọc (BlBl nmnm), 50% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm) và 25% xanh ngọc metallic (BlBl ++)
Xanh ngọc metallic dị hợp tử x xanh ngọc = 50% xanh ngọc (BlBl nmnm) và 50% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm)
Màu metallic nền xanh thép (steel blue)
Màu xanh thép ký hiệu bởi: blbl nmnm
Màu xanh thép mang gen metallic (metallic dị hợp tử) ký hiệu bởi: blbl +nm
Đồng hợp tử xanh thép metallic (màu đồng) ký hiệu bởi: blbl ++
 |
| (Trái) cá đực xanh thép metallic hay màu đồng thuần (blbl ++). (Trái) cá đực xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm). |
Màu đồng x màu đồng = 100% màu đồng (blbl ++)
Màu đồng x xanh thép = 100% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm)
Màu đồng x xanh thép metallic dị hợp tử = 50% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm), 50% màu đồng (blbl ++)
\Xanh thép metallic dị hợp tử x xanh thép metallic dị hợp tử = 25% xanh thép (blbl nmnm), 50% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm) và 25% màu đồng (blbl ++)
Màu metallic nền xanh dương (royal blue)
Màu xanh dương ký hiệu bởi: Blbl nmnm
Màu xanh dương mang gen metallic (metallic dị hợp tử) ký hiệu bởi: Blbl +nm
Đồng hợp tử xanh dương metallic (xanh dương metallic) ký hiệu bởi: Blbl ++
Xanh dương x Xanh dương = 100% xanh dương (Blbl nmnm)
Xanh dương metallic x xanh dương metallic = 100% xanh dương metallic (Blbl ++)
Xanh dương metallic x xanh dương = 100% xanh dương metallic dị hợp tử (Blbl +nm)
Xanh dương metallic x xanh dương metallic dị hợp tử = 12.5% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm), 12.5% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm), 25% xanh dương metallic dị hợp tử (Blbl +nm), 12.5% xanh ngọc metallic (BlBl ++), 12.5% màu đồng (blbl ++) và 25% xanh dương metallic (Blbl ++)
Xanh dương metallic dị hợp tử x xanh dương metallic dị hợp tử = 6.25% xanh ngọc (BlBl nmnm), 6.25% xanh thép (blbl +nm), 12.5% xanh dương (Blbl nmnm), 12.5% xanh ngọc metallic dị hợp tử (BlBl +nm), 12.5% xanh thép metallic dị hợp tử (blbl +nm), 25% xanh dương metallic dị hợp tử (Blbl +nm), 6.25% xanh ngọc metallic (BlBl ++), 6.25% màu đồng (blbl ++) và 12.5% xanh dương metallic (Blbl ++)
Bài viết cùng thể loại:
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét