Betta sp. Mahachai
|
Vào một buổi chiều muộn tháng 10 năm 2001, tôi và 2 người
bạn thân đang đứng bên đường cao tốc ngang qua vùng Mahachai thuộc tỉnh
Samutsakorn, Thái Lan. Trước mặt chúng tôi là đầm lầy câyNypa fruticans, loài
dừa nước chỉ mọc ở vùng nước lợ. Nước có lẫn nhiều bùn. Chúng tôi không rõ nước
sâu đến đâu. Vì nằm gần thành phố và khu công nghiệp, chúng tôi không mấy ngạc
nhiên khi thấy rất nhiều rác thải. Có đủ thứ từ những túi nhựa nhỏ cho đến một
cái ghế cũ. Tôi không rõ sinh vật nào có thể sống trong vùng nước này ngoài
loài cá bạc đầu Aplocheilus panchax nhỏ bé, mà tôi thấy chúng bơi chứng tỏ rằng
cá có thể sống ở đây.
Chúng tôi đến đây hôm nay để săn lùng loài mà nhiều chuyên
gia Thái Lan tin là loài mới thuộc chi Betta. Tôi đã tận mắt chứng kiến loài cá
này và ở chúng có đủ những khác biệt bề ngoài so với những loài betta đã biết
khác. Nhưng tôi vẫn phải chứng kiến loài cá này trong môi trường tự nhiên của
chúng để tin rằng chúng thực sự là một loài mới hay chính chúng là như vậy chứ
không phải là cá lai tạp. Một số người nói rằng đây là cá lai bị sổng ra nhưng
nếu tôi có thể chứng minh rằng vùng phân bố của chúng đủ lớn, thì chúng ta sẽ
có một loài betta mới ở ngay “trước ngõ”. Mahaichai chỉ cách trạm xe điện
Bangkok có 30 phút lái xe trên đường cao tốc – nơi mà 10 triệu người dân gọi là
nhà.
Tôi bắt đầu việc tìm kiếm từ sáng sớm khi viếng thăm một nhà
lai tạo địa phương. Sau một cuộc thảo luận dài để thuyết phục anh ta tin rằng
tôi muốn tìm kiếm loài cá này vì mục đích khoa học và chúng tôi không có ý
định thu thập cá với số lượng lớn; anh đã tiết lộ cho chúng tôi biết nơi có thể
tìm thấy loài betta hoang dã ở Mahachai.
Trở lại vùng đầm lầy, sau cùng tôi quyết định bước xuống
nước. Chúng tôi đã tiến được rất xa và không thể bỏ cuộc. Mỗi người chúng tôi
cầm một cái vợt lớn. Chúng tôi không có ủng lội nước, mà chỉ đi xăng-đan. Tôi
ngạc nhiên vì nước không nặng mùi như tôi nghĩ. Theo kinh nghiệm trước đây của
tôi về cá betta ngoài môi trường tự nhiên, tôi thấy chúng thích ở gần bờ nơi mà
cỏ và dây leo giúp chúng ngụy trang. Chúng tôi bắt đầu ở đấy. Sau nhiều lần
vớt, chúng tôi đã bắt được một số cá bạc đầu Aplocheilus panchax – biến thể màu
cam với viền đen ở các vây lẻ, rất nổi bật! – cá bã trầuTrichopsis vitatus và
vài con tép nhỏ. Chúng tôi không háo hức lắm mặc dù cá bạc đầu A. panchax rất
đẹp.
Sau 15 phút vớt cá liên tục chúng tôi đã thấm mệt. Tôi bắt
đầu nghĩ đến thông tin mà nhóm chúng tôi thu thập được. Chúng tôi nghe nói rằng
loài cá này xây tổ ở giữa những bẹ dừa nước, vì vậy, chúng tôi bắt đầu tìm kiếm
tổ bọt. Đấy là lúc tôi thấy 3 thằng nhóc địa phương đang đứng trên đường và
nhìn chúng tôi cười khúc khích. Tôi có thể nghe thấy chúng nói đại loại “Dân
thành phố chẳng bao giờ bắt được cá betta bằng những cái vợt đó.”
Tôi nói với chúng “Được rồi, nếu mấy em biết cách bắt cá như
thế nào, sao không chỉ cho tụi anh?”.
Chúng đồng ý. Tụi nhóc bảo chúng tôi phụ kiếm tổ cá betta
giữa những bẹ dừa nước. Chúng nói tổ bọt của cá betta tương đối nhỏ gọn, nếu
chúng tôi thấy tổ bọt lớn thì đó là của cá sặc bướmTrichogaster trichopterus.
Vậy là chúng tôi bắt đầu tìm kiếm. Hồi sau, một đứa đã tìm thấy tổ bọt. Trước
sự ngạc nhiên của tôi, nó chủ động bắt con cá bằng tay không! Tôi rất phấn
khích khi lần đầu tiên chứng kiến loài Mahachai hoang dã ngay tại môi trường tự
nhiên của chúng. Thoạt nhìn, chúng rất giống loài lia thia mang xanh B.
imbellis bởi màu xanh ánh kim, nhưng khi quan sát cặn kẽ tại nhà thì sẽ thấy
hàng loạt điểm khác biệt rõ rệt (sẽ bàn nhiều hơn về sau). Điều mà tôi không
thể hiểu được đó là, tại sao chúng lại xuất hiện ở khu vực này – vùng đồng bằng
miền trung – nơi vốn thuộc về loài lia thia mang đỏ B. splendens. Dẫu vậy, hoàn
toàn có khả năng loài betta này chiếm lĩnh địa bàn sinh thái mà loài B.
splendens còn bỏ trống vì chúng không thể chịu đựng được môi trường nước lợ ở
vùng này.
Phương pháp bắt cá betta của chú nhóc rất đơn giản. Nó chặn
cửa vào tổ bọt bằng tay phải. Với bàn tay còn lại, nó dùng một cái que nhỏ để
lùa cá betta ra khỏi tổ (xem hình). Bằng cách đó, con cá sẽ bơi vào bàn tay của
nó một cách nhẹ nhàng. Cách mà chúng làm tổ, tuy rất hiệu quả trong việc bảo vệ
tổ khỏi cá săn mồi lớn hơn, nhưng lại trở thành cái bẫy vì chỉ có một lối
thoát. Nghe có vẻ đơn giản nhưng thực hiện không dễ chút nào. Để tìm ra tổ bọt
vốn đã khó khăn rồi nhưng bắt chúng bằng tay không thậm chí còn khó hơn. Tôi
không xấu hổ khi thú nhận rằng sau nhiều giờ tìm kiếm ở sâu trong đầm lầy, nơi
không thể nghe thấy tiếng động từ những chiếc xe tải 10 bánh rền rĩ trên mặt
đường, tôi không hề bắt được con betta nào.
Chú nhóc ở địa phương, người giúp chúng tôi bắt cá betta ở
đầm lầy.
|
Một tay chặn cửa tổ, tay kia lùa cá bằng một cây que nhỏ.
|
Đồng khai thác muối trong vùng.
|
Một dạng môi trường khác nơi có cá betta cư ngụ.
|
Cây dừa nước Nypa fruticans hay Jark ở Thái Lan.
|
Chúng tôi ở khoảng 3 tiếng trong vùng đầm lầy dừa nước Nypa
fruticans. Có nhiều loài chim, những con nhện kỳ lạ và một số côn trùng hiền
lành. Dưới nước, chúng tôi đã bắt được Betta sp.Mahachai, cá lóc đen Channa
striata, cá bã trầu Trichopsis vitatus, cá sặc bướm Trichogaster trichopterus,
cá rô Anabas testudineus và cá bạc đầu Aplocheilus panchax. Hầu hết những loài
cá ở đây, ngoại trừ panchax là cá killi, đều là cá labyrinth mà chúng có bộ
phận đặc biệt để thở trực tiếp từ không khí thay vì thở trong nước với nồng độ
ô-xy thấp. Chúng tôi cũng gặp những người địa phương đến đầm lầy để bắt cá
betta. Dĩ nhiên, nơi này không còn bí mật đối với họ. Đa số đều nói họ bắt cá
để đá. Tôi nhận thấy mọi người dường như đều áp dụng phương pháp bắt cá mà tụi
nhóc đã dùng. Đó là bắt cá trống ngay tại tổ của nó. Hầu hết cá chúng tôi thấy
trong các túi và lọ của họ là cá đực. Tôi đoán rằng những con cá cái nhất định
không ở đâu xa nên tôi đã dùng cái vợt lớn để xúc bên dưới đám lá và dây leo.
Trong quá trình đó, tôi đã bắt được vô số loài cá khác nhau mà tôi đã đề cập ở
trên nhưng vẫn không thấy con betta cái nào. Thật kỳ lạ khi săn lùng một con cá
cái lại khó đến như vậy.
Ngày hôm đó, tôi trở về với 9 con Betta sp. Mahachai và vô
số vết trầy xước khắp chân. Thật sung sướng vì sau này chúng tôi phát hiện thấy
một trong số những con betta là cá cái. Mẫu nước mà tôi đem về nhà có độ pH là
7.8. Bỏ thêm một ít muối vào nước, B. sp. Mahachai sẽ sinh sản dễ dàng như là
những loài betta khác trong nhóm Splendens. Con cá cái duy nhất của tôi sau đó
lai với một trong số những con cá đực và một số cá con được phân phát cho những
người bạn thân của tôi. Sau này tôi gặp một người từ Mahachai, người đã chia sẻ
niềm đam mê về loài betta hoang dã này. Chúng tôi trao đổi cá để làm phong phú
nguồn gene và hiện cá đang được phân phối đi khắp thế giới. Một số cá hoang dã
thỉnh thoảng cũng xuất hiện trên các quầy hàng tại chợ cá ở Bangkok. Tôi đưa
một số cá hoang dã của mình cho chuyên gia ở Bộ thủy sản để định danh. Họ sau
này đã xác nhận với tôi rằng quần thể cá betta riêng biệt này dường như là một
loài mới nhưng cần phải có thêm nhiều “mẫu vật” trước khi bắt đầu quy trình mô
tả. Vì những lý do xác đáng, không thể sử dụng cá lai tạo vào việc mô tả loài
hay phân loài.
Dẫu sao, điều không thể tin nổi đối với nhiều chuyên gia
rằng làm thế nào mà loài cá nổi bật như vậy lại có thể thoát khỏi sự phát hiện
của giới khoa học suốt một thời gian dài. Một số ý kiến phản đối rằng dựa trên
sự phổ biến của cá đá trong vùng, loài betta này có lẽ là cá lai giữa B.
splendens và B. imbellis bị sổng ra ngoài. Tuy nhiên, người bạn địa phương của
tôi đã khẳng định rằng loài betta này có phân bố rộng và chúng có thể được tìm
thấy không chỉ ở đầm lầy dừa nước Nypa fruticans mà còn ở hàng loạt loại địa
bàn khác nữa. Theo ý kiến của tôi, một cộng đồng cá lai, dù trông giống hệt,
không thể có phân bố rộng. Dẫu sao, phạm vi phân bố của chúng cần phải được xác
định trước khi tôi có thể phát biểu điều gì xa hơn. Tuy nhiên, hoàn toàn có thể
khẳng định rằng Đông Mahachai thuộc Bangkok là vùng mà loài B. splendens được
tìm thấy ở khắp nơi. Xa hơn nữa là tỉnh Rachaburi, nơi tôi thu thập cá B.
splendens vào năm ngoái. Chỉ một nơi duy nhất mà chúng ta có thể tìm thấy loài
này là ở vùng duyên hải Tây Mahachai – tỉnh Samutsakorn – tỉnh Samutsongkran và
Pethburi.
Việc xác định địa bàn phân bố của chúng là lý do xác đáng để
tôi viếng thăm vùng này một lần nữa trong tương lai gần.
Tương lai của loài Betta sp. Mahachai
Tôi đã nói ở trên rằng vùng Mahachai chỉ cách 30 phút lái xe
trên đường cao tốc tính từ trạm xe điện Bangkok. Vùng này đang phát triển rất
nhanh trong những năm gần đây. Trên thực tế, hình ảnh trẻ em địa phương mặc áo
thun Mc. Donald trên tay cầm chai nước suối đã đủ diễn tả tình hình. Các đầm
lầy được san lấp và nhà máy mọc lên. Rồi nước thải từ nhà máy bị đổ ra các đầm
lầy xung quanh. Các đầm lầy cũng được phát quang để làm đồng muối và đầm nuôi
tôm mà chúng đang là ngành xuất khẩu mạnh nhất của quốc gia. Vùng này hiển
nhiên đang phát triển cực nhanh và nếu không có hành động cụ thể để bảo vệ môi
trường sinh sống của loài betta độc đáo này thì nơi duy nhất mà chúng ta có thể
nhìn thấy chúng là trong lọ!
Dân số loài này cũng chịu tác động trực tiếp từ việc săn
bắt. Phương thức mà người địa phương bắt những con cá đực trưởng thành từ tổ
của chúng, đôi khi phá bỏ cả trứng và cá bột, nếu còn tiếp diễn sẽ tạo ra rất
nhiều áp lực đối với vấn đề sinh sản của loài này ngoài môi trường tự nhiên.
Một số nhóm dân cư bị cô lập trong những ao nước nhỏ. Tôi cho rằng trong quá
khứ, vùng châu thổ này từng chịu ảnh hưởng của lũ hàng năm. Tuy nhiên, với hành
loạt đập nước được xây dựng ở thượng nguồn và hệ thống đường xá, lũ đã không
còn ảnh hưởng nhiều như trước đây. Về lâu dài, việc trao đổi gen giữa các nhóm
dân cư sẽ không diễn ra nữa, chúng sẽ trở nên yếu đuối và dễ chết.
Một vấn đề khác là nguy cơ lai tạp với dòng cá Betta
splendens thuần dưỡng. Trong môi trường nuôi dưỡng, loài này được lai tạp khá
thoải mái với Betta splendens và sinh ra cá lai. Bây giờ hãy tưởng tượng điều
gì sẽ xảy ra nếu có người trong vùng có quá nhiều cá hay chơi chán bèn thả ra
địa bàn tự nhiên của loài Betta sp. Mahachai. Mặc dù điều kiện nước không phù
hợp, một số con có thể sống sót và sự lai tạp sẽ xảy ra. Đấy là nguyên nhân mà
chúng ta bị mất rất nhiều cộng đồng dân cư Betta splendens và Betta imbellis
hoang dã. Điều hết sức quan trọng cần lưu ý đó là loài này có thể lai tạp một
cách dễ dàng với loài Betta splendens. Điều chứng tỏ rằng, chúng là bà con họ
hàng gần với các loài Betta splendens và Betta imbellis. Có những tranh cãi từ
rất lâu về sự hợp thức của loài Betta imbellis. Một số người phản đối rằng
chúng chẳng qua là một biến thể màu sắc của loài Betta splendens mà thôi, hay
cùng lắm thì cũng chỉ là một phân loài. Betta sp. Mahachai có quan hệ gì với
hai loài kể trên hay cả Betta imbellis lẫn Betta sp. Mahachai có thể là các
phân loài của Betta splendens hay không? Tôi xin nhường câu trả lời cho các nhà
khoa học.
Một nguy cơ nữa đối với loài này là sự xâm nhập của các loài
ngoại lai. Theo chương trình diệt muỗi của chính phủ, người ta đã dại dột thả
cá bảy màu (Poecilia reticulata) vào vùng này (dường như cá betta vẫn chưa đủ).
Chúng thích nghi tốt với môi trường mới và sinh sôi tràn ngập các ao hồ ở vùng
này. Đến nay, tôi lưu ý loài cá sóc Oryzias melastigma, loài cá đẻ trứng nội
địa sống trong cùng địa bàn sinh thái với cá bảy màu đã hoàn toàn biến mất khỏi
các ao hồ từ khi cá bảy màu xuất hiện. Cá killi và betta vẫn còn trụ được nhưng
chỉ là vấn đề thời gian trước khi cá bảy màu hoàn toàn chiếm lĩnh và đẩy các
loài cá nội địa đến bờ vực tuyệt chủng.
Dưới đây là bảng
so sánh giữa 4 loài làm tổ bọt phân bố ở Thái Lan rút ra từ sự quan sát của
riêng tôi. Tôi không phải là một nhà phân loại học vì vậy xin các bạn hãy làm
quen với cách này.
Betta splendens (để so sánh).
|
Betta imbellis (để so sánh).
|
Betta smaragdina (để so sánh).
|
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét